درس خارج اصول استاد حاج سید محمد جواد شبیری

14020919

مقرر: مسعود عطارمنش

موضوع: المقدمة/الوضع /اقسام الوضع

اقسام حروف و ارتباط معنوی هر یک با هیأت تامه و هیأت ناقصه

محصل مطلب تا اینجا این شد که:

معنای حروف، با معنای جملات ناقصه و جملات تامه مرتبط است. به عبارت دیگر، حروف یا همان مفاد هیأت ناقصه را دارند و یا مفاد هیأت تامه را.

حروف جارّه: حروفی همچون حروف جارّه، مفاد هیأت ناقصه را دربردارند.

«هل» استفهام: حروفی همچون «هل» استفهام، مفاد هیأت تامه را دربردارند.

به تعبیر دیگر اینکه می­گوییم «هل»، مفاد هیأت تامه را دارد، مبتنی بر آن است که نسبت تامۀ استفهامیه را مستفاد از خود «هل» بدانیم و الا اگر نسبت تامۀ استفهامیه را مستفاد از مجموع جمله­ای دانستیم که «هل» تنها قسمتی از این مجموعه است، طبیعتاً مجموع جملۀ جدید که «هل» نیز تنها بخشی از آن است بر نسبت تامۀ استفهامیه دلالت می­کند.

حرف «إنّ»: حرف «إنّ» نیز از حروفی است که قسمتی از یک جمله بوده و با ضمیمه شدنش به جمله، مجموع جمله را دالّ بر نسبت تامۀ خبریه­ای می­کند که همراه با تأکید است.

حروف مصدرساز: حرف «أنّ» همانند «إنّ» با هیأت تامه در ارتباط نیست. «إنّ» دالّ بر نسبت تصدیقیه است اما «أنّ» دالّ بر نسبت تصدیقیه نیست. حروفی همچون «أنّ» و «أن» جملۀ پس از خود را تأویل به مصدر برده و آن را به مفهوم اِفرادی مبدّل می­کنند لذا در ﴿وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ﴾[1] مبتدا و در «یعجبنی أنّ زیداً عالمٌ» فاعل واقع شده است.

پس برخی حروف همچون «أنّ» که جنبۀ مصدرسازی دارند نیز گونۀ دیگری از حروف هستند که باید مدّ نظر قرار گیرند.

حقیقت جملۀ شرطیه

حروف شرطیه: یکی از حروف، «إن» شرطیه است. در تفسیر جملات شرطیه بین اهل منطق و اهل ادب اختلاف وجود دارد.

تفسیر اهل منطق از حقیقت جملۀ شرطیه

اهل منطق، معتقدند ادوات شرط، جملۀ جزاء و جملۀ شرط را به مفرد تبدیل نموده و بین این دو مفرد نسبت برقرار می­کند. بنابراین محصّل جملۀ شرطیۀ «إذا کانت الشمس طالعة فالنهار موجود»، «طلوع الشمس، ملازم لوجود النهار» است که بین دو مفهوم اِفرادی «طلوع الشمس» و «وجود النهار» _که در اثر وارد شدن «إن» بر جمله حاصل شده­اند_ ربط برقرار شده است.

تفسیر اهل ادب از حقیقت جملۀ شرطیه

اما اهل ادب، نسبت را در جزاء دانسته و می­گویند، جزاء مقیّد به شرط می­شود. این در واقع چیزی شبیه مفعول­فیه است؛ مثلاً «إذا جاء زید وجب اکرامه» به معنای «وجب الاکرام وقتَ مجیء زید» می­باشد که چیزی شبیه مفعول­فیه است؛ البته در جایی که معنای مفعولی داشته باشد.

البته بر اساس آنچه در ذهن دارم صحت و سقم مطلبی که به اهل ادب نسبت داده شده نیازمند بررسی است؛ چون در ادبیات یک بحثی وجود دارد مبنی بر اینکه عامل در «إذا» چیست؟ از سیبویه چنین نقل شده است که عامل در «إذا» را، شرط دانسته است نه جزاء؛ اما برخی دیگر عامل در «إذا» را جزاء دانسته­اند لذا به نظر می­رسد ذهنیّت موجود در بین اهل ادب نیز به یک شکل نیست.

اگر گفتیم عامل در «إذا»، جزاء است مطلبی که به اهل ادب نسبت داده شده، تصحیح می­شود؛ ولی اگر گفتیم عامل در «إذا» شرط است، با مطلب نسبت داده شده به اهل ادب چندان سازگاری ندارد.

اساساً باید دید چگونه می­توان عامل در «إذا» را شرط دانست؟! شاید مقصود سیبویه، همان مطلبی است که توسط اهل منطق مطرح شده است یعنی به معنای دقیقش، شرط و جزاء هستند که بر نسبت دلالت می­کنند و «إذا» مربوط به این شرط و جزاء به عنوان یک مجموعه است. خلاصه اینکه، مقصود سیبویه قدری ابهام داشته و نیازمند تبیین است هر چند معمول اهل ادب عامل در «إذا» و «متی» و «أنّی» و مانند آن که جنبۀ ظرفی دارند را جزاء دانسته و می­گویند خود این حروف به نوعی با شرط جنبۀ اضافی پیدا می­کنند؛ بنابراین محصّل جملۀ «إذا جاء زیدٌ، جاء عمروٌ» به این شکل است «جاء عمروٌ وقتَ مجیء زیدٍ».

به عبارت دیگر «إذا» دو شأن دارد؛ «إذا» از یک جهت به ملاحظۀ معنای «وقت» که در آن نهفته است، واجد معنای اسمی است؛ از جهت دیگر واجد معنای حرفی است چون شرط را تأویل به مصدر برده و مضاف­الیه «إذا» قرار می­دهد که محصّلش می­شود «وقتَ مجیء زید، جاء عمروٌ».

وجود دو ویژگی در حروف شرط طبق هر دو تفسیر

در هر صورت خواه تفسیر اهل منطق را برگزینیم و خواه تفسیر اهل ادب را، غرض ما تکیه بر این نکته است که حروف شرطیه در مرحلۀ اِسناد تام دخالت دارند و طبق هر دو تفسیر در مرحلۀ اِسناد ناقص نیز دخیل هستند.

بنابر تفسیر اهل منطق، حروف شرط دو ویژگی دارند؛ یک ویژگی­شان مربوط به مرحلۀ مدلول تصوری و ویژگی دیگرشان مربوط به مرحلۀ مدلول تصدیقی است. به عبارت دیگر یک ویژگی­شان شبیه جملات ناقصه و ویژگی دیگرشان شبیه جملات تامه است.

ویژگی مربوط به مرحلۀ مدلول تصوری آن است که شرط و جزاء را از تامه بودن به ناقصه بودن مبدّل ساخته و اساساً آن­ها را تأویل به مصدر می­برد؛ یعنی هم شرط و هم جزاء را تأویل به مصدر برده و دو مفهوم ناقص که بینشان نوعی نسبت ناقصه برقرار است را شکل می­دهد همچون نسبت ناقصه­ای که بین مصدر و فاعل آن و سائر متعلقاتش برقرار است.

حال به جای «إذا»، «إن» را به کار می­بریم چون «إذا» خودش بحث­های دیگری هم دارد. طبق تفسیر اهل منطق «إن جاء زیدٌ، جاء عمروٌ» به معنای «مجیء زید ملازمٌ لمجیء عمرو» مبدّل می­شود. «إن» شرط و جزاء را به مفرد تبدیل می­کند؛ مقصود ما از مفرد، جملات ناقص همچون «مجیء زیدٍ» است که یک مفهوم واحد مرکّب محسوب می­شود. «إن» شرطیه شرط و جزاء را به دو مفهوم واحد مرکّب تبدیل ساخته و بینشان ارتباط برقرار می­کند و این ارتباط در مرحلۀ نسبت تامه است.

بنابراین «إن» هم در مرحلۀ نسبت ناقصه و هم در مرحلۀ نسبت تامه، ایفای نقش می­کند چون از یک سو، جملۀ شرط و جزاء را به مفهوم مفرد واحد ِمرکّب تبدیل ساخته که یک نسبت ناقصه است؛ و از سوی دیگر بین دو مفهوم واحدِ مرکَّب یک نسبت تامه برقرار می­کند که مربوط به نسبت تامه است؛ خواه نسبت تامه را تماماً مستفاد از «إن» بدانیم و خواه «إن» را تنها جزء الدال بر این نسبت تامه بدانیم به این صورت که هیأت جملۀ شرطیه که «إن» تنها قسمتی از آن است، بر نسبت تامۀ مورد نظر دلالت می­کند. اینکه «إن» را تمام الدال یا جزء الدال بدانیم در اصل مطلب دخالتی ندارد ولی شاید مطلب صحیح، مطلب دوم باشد یعنی آنچه دال بر نسبت تامه است مجموع هیأت جملۀ شرطیه است که «إن» تنها بخشی از آن است. سابقاً نیز این نکته را متذکر شدیم که حروف، گاهی تمام العلة و گاهی جزء العلة برای ایجاد نسبت تامه هستند.

تا اینجا وجود دو ویژگی در حروف شرط طبق تفسیر اهل منطق به اثبات رسید. طبق تفسیر اهل ادب نیز همین دو ویژگی در حروف شرط وجود دارند. چون طبق تفسیر اهل ادب، «إن» شرطیه همین کار را با شرط انجام می­دهد ولی در مورد جزاء، هیأت جزاء به علاوۀ «إن» نسبت را ایجاد می­کند.

نکته­ای که قصد داریم بر آن تکیه کنیم و باید مورد توجه قرار گیرد آن است که ممکن است تصوّر شود، هیأت جزاء به تنهایی دالّ بر نسبت تامه است و پس از شکل­گیری نسبت تامه، با آمدن ادات شرط، این نسبت تامه مقیّد می­شود.

اما این تصویر نادرست است. چنین نیست که هیأت جزاء پس از ایجاد یک نسبت تامه، به شرط مقیّد شود بلکه با آمدن «إن»، هیأت جزاء به علاوۀ «إن» یک هیأت جدید را سامان می­دهند و این هیأت جدید یک حکم ناقص را ایجاد می­کند.

این بحث را در ادامه تکمیل خواهیم کرد.

ادامۀ بحث از اقسام حروف و ارتباط معنوی هر یک با هیأت تامه و هیأت ناقصه

حروف عطف: برخی حروف، گاهی در هیأت اِفرادی و گاهی در هیأت ترکیبی دخالت دارند.

حروفی همچون «واو» عطف، گاهی دو مفهوم اِفرادی را به یکدیگر عطف می­کنند و گاهی در عطف جمله به جمله به کار می­روند. عطف جمله به جمله، در واقع نوعی ارتباط در مرحلۀ نسبت است که توضیحش را در ادامه ذکر خواهیم کرد.

«واو» عطف اگر دو مفرد را به یکدیگر مرتبط کند، یک مفهوم جدید ایجاد می­کند همچون «زیدٌ و عمروٌ اخوان»؛ در این جمله «زید» و «عمرو» در کنار هم یک مفهوم جدید را شکل می­دهند که «اخوان» بر این مفهوم جدید حمل می­شود یعنی چنین نیست که «اخوان» بر خود «زید» حمل شود و بر خود «عمرو» نیز حمل شود یعنی نمی­خواهیم بگوییم «زیدٌ اخوان» و «عمروٌ اخوان» بلکه مجموع این دو در کنار یکدیگر مبتدا هستند برای «اخوان».

اما مرحلۀ دیگری وجود دارد که در آن «واو»، مشابه نسبتی که در خصوص «زید» ایجاد شده را در مورد «عمرو» نیز ایجاد می­کند؛ یعنی پس از تحقق نسبت، مشابه آن را برای «عمرو» اثبات می­کند. «جاء زیدٌ و عمروٌ» محصلش «جاء زیدٌ و جاء عمروٌ» است که در آن دو نسبت حکمیه وجود دارد که عبارتند از «جاء زیدٌ» و «جاء عمروٌ». «واو» در حقیقت کاری می­کند که گویا فعل «جاء» در تقدیر گرفته شده و نسبت تامه­ای بین معطوف و فعل مقدّر برقرار است.

«فاء» عطف نیز همچون «واو» عطف است که با دو نسبت حکمیه در ارتباط است و علاوه بر وجود دو نسبت حکمیه، تعاقب این دو نسبت را نیز بیان می­کند؛ حال این تعاقب یا از باب ترتیب خارجی است که از تعاقب معطوف و معطوف­علیه در خارج حکایت می­کند و یا از باب ترتیب ذکری است.

اما حرف «أو» همانند «واو» و «فاء» نیست. «أو» ایجادگر یک نسبت جدید است مبنی بر اینکه یا نسبت اول تحقق دارد یا نسبت دوم. به عبارت دیگر در موارد کاربست «أو»، با دو نسبت حکمیه روبرو نیستیم بلکه با یک نسبت تردیدی روبرو هستیم بر خلاف «واو» و «فاء» که ایجادگر دو نسبت حکمیه هستند. متکلم با کاربست حرف «أو» در صدد است تا بگوید یا این نسبت محقق است یا آن نسبت که از آن به نسبت وحدانی مردّده تعبیر می­کنیم.

حروف استثناء: گونۀ دیگری از حروف همچون ادوات استثناء هستند که گاهی در نسبت ناقصه و گاهی در نسبت تامه ایفای نقش می­کنند. ما گاهی «إلّا» را در شکل­گیری یک مفهوم اِفرادی به کار می­بریم همچون ﴿فَلَبِثَ فيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلاَّ خَمْسينَ عاماً﴾[2] که به معنای «هزارسال پنجاه سال کم» می­باشد. مفهوم «هزارسال پنجاه سال کم» یپش از اینکه در جمله قرار گیرد واجد یک مفهوم اِفرادی متعیّن است. این شبیه «چهار ربع کم» می­باشد که یک مفهوم اِفرادی مرّکب است و می­تواند خبر قرار گیرد برای «الوقت» یعنی «الوقتُ چهار ربع کم».

اما گاهی «إلّا»، نه در مفهوم اِفرادی بلکه در مفهوم جمله ایفای نقش می­کند. «جاء القوم الّا زیداٌ» از همین قبیل است. ما نمی­خواهیم ادعا کنیم در «جاء القوم الا زیداً» استثناء از حکم صورت گرفته است یعنی چنین نیست که نخست حکم را صادر نموده و سپس از آن استثناء کنیم. حکم یک مرحلۀ غیر مستقرّ و تمهیدی دارد که در آن مرحله، استثناء رخ می­دهد. ما می­خواهیم بگوییم به آمدن قوم حکم می­کنیم و به آمدن زید حکم نمی­کنیم؛ یعنی قصد داریم این مجموعه را به عنوان یک حکم مرکّب بیان کنیم؛ یعنی حکم مورد نظر در نهایت بر «قوم به استثنای زید» حمل می­شود. به عبارت دیگر هر چند در مرحلۀ مفهوم اِفرادی، زید را از قوم استثناء نمی­کنیم ولی هم­زمان با صدور حکم، زید را از حکم استثناء می­کنیم نه متأخر از صدور حکم.

خلاصه اینکه استثناء به سه شکل تصویر می­شود:

1.استثنای بدون ملاحظۀ حکم همچون ﴿فَلَبِثَ فيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلاَّ خَمْسينَ عاماً﴾[3] که استثناء گاه با حروفی همچون «إلّا» و گاهی با جمله رخ می­دهد همچون «هزار نفر که پنجاه نفر کم بشود». در مورد زیاد نمودن نیز همین دو حالت وجود دارد یعنی گاهی می­گوییم «صد و ده» ولی گاهی می­گوییم «صد، ده تا بالا»؛ خداوند متعال در قرآن کریم در مورد اصحاب کهف ﴿وَ لَبِثُوا في‏ كَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنينَ وَ ازْدَادُوا تِسْعا﴾[4] تعبیر نموده است که در آن مجموعۀ «سیصد سال نه سال بالا» مدّت زمان مکث اصحاب کهف در غار بوده است.

2. استثنای هم­رتبه با صدور حکم: ما گاهی یک حکم استثناء شده یعنی حکمی که استثناء نیز همراهش هست را صادر می­کنیم. حکم گاهی نسبت به تمام افراد محکوم­علیه صادر می­شود و گاهی نسبت به بعضی از افراد محکوم­علیه صادر می­شود. برخی از استثنائات از همین قبیل هستند یعنی هر چند محکوم­علیه را تصور می­کنیم اما در مرحلۀ صدور حکم، حکم را برای تمام افراد محکوم­علیه صادر نمی­کنیم بلکه آن را به قسمتی از محکوم­علیه نسبت می­دهیم.

3. (استثنای متأخر از صدور حکم).

ادامۀ بحث از حقیقت جملۀ شرطیه

به نظر می­رسد ادوات شرط نیز طبق تفسیر اهل ادب مفادشان به همین شکل است. طبق تفسیر اهل منطق مسأله روشن است. اما طبق تفسیر اهل ادب نیز چنین نیست که نخست عملیات ذهنی اصدار نسبت تامه در ذهن شکل بگیرد و سپس مقیّد شود؛ واقع امر آن است که در ذهن انسان از همان ابتداء می­تواند یک نسبت مطلق شکل بگیرد و می­تواند یک نسبت مقیّد شکل بگیرد؛ ادوات شرط دالّ بر نسبتی هستند که در ذهن انسان از همان ابتداء به شکل مقیّد شکل گرفته است.

تقییدپذیری جملۀ شرطیه

در بحث تقیید جملۀ شرطیه نکته­ای وجود دارد که مورد استفاده قرار گرفته است مبنی بر اینکه اگر مفاد جملۀ شرطیه، _طبق تفسیر اهل ادب نه تفسیر اهل منطق_ تقیید الجزاء باشد، چنانچه جزاء از قبیل معنای حرفی باشد چگونه می­تواند مقیّد شود؟ این بحث در مبحث واجب مشروط مطرح شده است.

سابقاً این نکته را متذکر شدیم که تقییدناپذیری معنای حرفی یا به دلیل جزئی بودن آن و یا به دلیل آلی بودن آن است.

آلی بودن معنای حروف

برای اینکه روشن شود آیا آلی بودن معنای حروف مانع تقیید آن می­شود یا نمی­شود، مناسب است نخست مقصود از آلی بودن را روشن کنیم. اینکه می­گوییم هیأت جملات تامه _که دال بر اِسناد تام هستند_ معنای آلی دارند، به چه معنا است؟

در مورد جملات ناقصه آلیّت به دو شکل قابل تصویر است:

1.ربطی که در جملات ناقصه ایجاد می­شود، در طرفین مندکّ شده و خود ربط دیگر دیده نمی­شود؛ به عبارت دیگر در جملات ناقصه، سه جزء نداریم بلکه دو جزء به­هم­پیوسته داریم چون اگر سه جزء می­داشتیم لازم بود بین این اجزاء نیز به نحوی ارتباط برقرار کنیم. بنابراین مقصود از آلی بودن معنای حروف، آن است که وجود ربط، در ضمن وجود طرفین است. به تعبیر دیگر وقتی دو مفهوم با هم ترکیب می­شوند در عالم ترکیب، یک مفهوم واحد دو جزئی ایجاد می­شود یعنی اولاً یک مفهوم واحد است نه دو مفهوم از هم گسیخته؛ ثانیاً این مفهوم واحد، از دو جزء ترکیب شده است؛ و خاصیت ربط همانند خاصیت طرفین نیست چون هر یک از طرفین هویّتشان را در کلّ حفظ می­کنند و خودشان ملحوظ هستند ولی ربط چنین هویّت ملحوظی ندارد.

2.معنای دیگر آلی بودن آن است که هیئات در طرفین معنا داشته باشند. مثلاً محقق خوئی[5] فرمودند نسبت ناقصۀ اضافیة دالّ بر تحصیص است. تحصیص معنایی است که در مضاف تقرّر دارد. مثلاً «بابُ مدرسةٍ» منشأ تضییق «باب» می­شود چون «باب» پیش از اضافه، صلاحیت انطباق بر تمام درها را دارا بود اما پس از تحقق نسبت اضافیة، به یک «باب» خاص مضیّق می­شود. پس در اثر هیأت اضافه، یک نوع تضیّق در دایرۀ صدق «باب» ایجاد می­شود. .حروف جارّه نیز ربط ناقص ایجاد می­کنند؛ مثلاً در «السیر من الکوفة» یک نوع ربط بین «السیر« و «الکوفة» ایجاد می­شود اما با این افزوده که یک نوع ابتدائیت را نیز در «کوفة» اشراب می­کند. پس حروف یک رنگی به طرفین _خواه طرف اول و خواه طرف دوم_، می­دهند که مقصود از آلی بودن نیز همین رنگ­ دادن به طرفین است. این رنگ­دهی می­تواند از سنخ تحصیص، یا اشراب مفهوم ابتدائیت و یا … باشد.

هیچ یک از این دو معنا در نسبت تامه معنا ندارد چون در نسبت تامه چنین نیست که دو مفهوم را با یکدیگر ترکیب نموده و مفهوم واحد مرکّب بسازیم تا بخواهیم بگوییم نقش حروف در ایجاد این مفهوم واحد مرکّب همانند نقش طرفین نیست.

در علم شیمی اصطلاحی دارند به نام کاتالیزر. برخی موادّ هستند که منشأ تحقق یک ترکیب شیمیایی می­شوند یا آن به سرعت می­دهند ولی خودشان در نتیجه ظاهر نمی­شوند. حروف نیز شبیه کاتالیزرها هستند که شتاب­دهنده و یا حتی ایجادکننده هستند.

حروف در نِسَب ناقصه چنین نقشی دارند؛ البته حروف خودشان در نتیجه ظاهر می­شوند ولی حضورشان اندکاکی بوده و با حضور طرفین فرق دارد.

اما نسبت تامه به این شکل نیست. چنین نسبت که مبتدا و خبر با یکدیگر ترکیب شوند و یک مفهوم جدید را بسازند. همچنین پس از تحقق نسبت، تغییری در مفهوم مبتدا و خبر ایجاد نمی­شود و به همان شکلی که بودند باقی می­مانند هر چند در طول نسبت، یک عنوان عَرَضی به نام «مُسنَد» و «مُسنَد­الیه» به آن­ها اطلاق می­شود ولی این یک مطلب دیگر است.

با عنایت به نکات ذکر شده در صدد بیان این نکته هستیم که ربط ناقص و ربط تام، دو گونۀ مختلف­النوع و نامسانخ از ربط هستند؛ یعنی چنین نیست که تنها تفاوتشان در تمام و نقصان باشد. به عبارت دیگر چنین نیست که هر دوشان یک گونه از ربط باشند با این تفاوت که این ربط در یکی کم و در دیگری زیادتر است. محقق خوئی[6] نیز به­ درستی به این مطلب اشاره نموده­اند که نسبت چیزی نیست که تمام و نقصان داشته باشد بلکه امرش دائر بین وجود و عدم است و به همین دلیل ایشان ربط تام را از مقولۀ نِسَب خارج نموده و به نحو دیگری تحلیل می­کنند که البته تحلیل­های بعدی ایشان نادرست است ولی فعلاً به صحت و سقم تحلیل­های ایشان کاری نداریم. اما اصل این تفکّر که جملۀ تامه و ناقصه اساساً دو گونۀ مختلف­النوع و نامسانخ از ربط هستند کاملاً درست است.

به همین جهت آلی بودن به آن معنایی که در جملات ناقصه تصویر می­شود در جملات تامه برای ما قابل تصویر نیست. اگر آلی بودن را به معنای آن بدانیم که در طرفین معنا داشته باشد در مورد جملات تامه اصلاً درست نیست؛ چون نسبت موجود در جملات تامه، در طرفین نیست بلکه خودش یک فعلی از افعال است. حتی در جملات ناقصه نیز، معنای اصلی نسبت، فعلی از افعال محسوب می­شود.

ما سابقاً به این نکته اشاره می­کردیم که تفاوت ماهوی بین معنای اسمی و معنای ربطی _که حروف نیز از قبیل معنای ربطی هستند_ در همین نکته است که معانی ربطی دالّ بر فعلی از افعال هستند.

ما یک فعل ربطی در ربط ناقص داریم و یک فعل ربطی در ربط تام داریم. این فعل ربطی در ذهن متکلم شکل گرفته و با استفاده از حروف و هیئات تامه و ناقصه، مشابه این فعل ربطی در ذهن مخاطب نیز شکل می­گیرد. اساساً معنای ربطی از سنخ فعل است نه از سنخ تصاویر ذهنیۀ اخطاریة.

درک وجدانی محقق نائینی[7] مبنی بر اینکه هویّت حروف با هویّت اسماء متفاوت است سبب شده است ایشان معانی را به دو گونۀ ایجادی و اخطاری تقسیم کنند. ما نیز این تفاوت ماهوی را با این تعبیر بیان می­کردیم که «الموجود فی الذهن: إمّا تصور نفسانی و إمّا فعل نفسانی»؛ این فعل نفسانی می­تواند ربط ناقص یا ربط تام باشد. در ربط ناقص یکی از دو معنایی که برای آلیّت ذکر شد، قابل تصویر است اما هیچ یک از این دو معنا در ربط تام قابل تصویر نیست لذا این دو فعل ذهنی، هویّتشان متفاوت است هر چند هر دوشان در جامع رابط بودن، مشترک هستند اما سنخ رابطیّت این دو متفاوت است.

این ربط یک فعل نفسانی است و اینکه تصور شود خود متکلم به هنگام اصدار این فعل، به آن توجه ندارد، نادرست است. متکلم هم به هنگام ایجاد ربط تام و هم به هنگام ایجاد ربط ناقص به فعل نفسانی خود توجه دارد. البته مقصود از توجه داشتن، آن نیست که یک تصویری از این­ها در ذهنش پدید می­آید. مرحوم شهید صدر تعبیری دارند قریب به این مضمون که ذهن انسان به هنگام توجه به یک تصویر برای ایجاد ارتباط با آن تصویر، لازم نیست همیشه توجه تفصیلی به آن داشته و یک تصویری از آن در ذهنش ایجاد شود. صور ذهنیه­ای که انسان نسبت به آن­ها علم حضوری دارد مورد توجه انسان هستند. افعال نفسانی نیز به همین شکل هستند یعنی مورد توجه هستند بدون اینکه لازم باشد تصویری از آن­ها در ذهن شکل بگیرد.

البته در اینجا نکته­ای وجود دارد مبنی بر اینکه چون این افعال نفسانی، افعال اختیاری هستند و افعال اختیاری مسبوق به یک سری مقدّمات هستند، به همین جهت تصور این افعال نفسانی قبلاً در ذهن شکل می­گیرد. متکلم در مقام ایجاد ربط بین «زید» و «قائم» که یک فعل اختیاری محسوب می­شود، نخست این فعل اختیاری را تصور نموده و سپس آن را ایجاد می­کند، خواه ربط تام باشد و خواه ناقص. بنابراین پیش از ایجاد ربط، این عملیات ذهنی در ذهن تصویر می­شود چون هدف متکلم ایجاد این عملیات ذهنی است و هر آنچه ذیل اهداف قرار گیرد پیش از فعل می­بایست تصور شود.

این بحث نکته­ای دارد که در جلسۀ آینده آن را دنبال خواهیم کرد.

به نظر می­رسد این بحث­ها و راه حل­های مفصلی که در اینجا مطرح شده، تماماً مبتنی بر این مقدّمه است که معنای هیأت را معنای آلی بدانیم؛ اما با عنایت به آنچه گذشت روشن شد معنای هیأت اساساً آلی نبوده در نتیجه این اشکال، یک اشکال جدّی نمی­باشد و نیازی نیست به صحت و سقم راه حل­هایی که توسط مرحوم شهید صدر[8] در اینجا مطرح شده بپردازیم.

شایان ذکر است که تمام این بحث­ها مربوط به اِسناد، به معنای عام آن است. اما انشائیات به معنای عام آن که شامل استفهام، طلب، و … می­شود یک بحث خاص دیگر می­طلبد. بحث کنونی رو به پایان است؛ پس از اتمام این بحث، به تفاوت بین اخبار و انشاء خواهیم پرداخت. در بحث فرق بین اخبار و انشاء به حرف بما هو حرف کاری نداریم بلکه به نکاتی که در خصوص خود انشاء است، نظر داریم.